در ادوار پیش، اصفهان نقش پلی را داشت که قسمتهای کم ارتفاع شرق فلات ایران را با سرزمین های کوهستانی غرب مرتبط می ساخت و برای اطراق سرمازدگان کوهستان غرب و گرمازدگان و خستگان هوای خشک شرق، محل مناسب و مطلوبی بود.از اصفهان قبل از اسلام، یعنی دوره حکومت مادها و دوره شاهنشاهی هخامنشیان ، اشکانیان و ساسانیان اطلاعات زیادی در دست نیست و از آن دوره ها، آثار قابل توجهی بر جای نمانده است. آنچه مسلم است، استقرار جلگه اصفهان درمیان بیابان ها و کوه های خشک مرکزی ایران از یک طرف و اهمیت و موقعیت ارتباطی خاص آن در مرکز فلات پهناور ایران از طرف دیگر، تاریخ و سابقه آن را به سابقه و قدمت کشور ایران مرتبط کرده است.پیش از برپایی پادشاهی مادها، اصفهان حد شرقی ممالکی بوده است که بابلی ها از آن اطلاع داشته اند و به احتمال قوی جزو ناحیه (انزان) یا (انشان) بوده است. استان اصفهان از جمله مناطق تاریخی کشور است که مانند ستاره درخشانی بر تارک سرزمین کهنسال ایران می درخشد این استان تنوع قومی جالب توجهی دارد که فرهنگ پر بار ملی و مذهبی ایران عامل پیوند و یگانگی تمامی آنها از جمله بختیاری ها، ارمنی ها، زرتشتی ها و... شده است. از مراجعه به منابع موجود تاریخی چنین بر می آید که کلمه، اسپاران، بطلمیوس، سپاهان، پهلوی ، اصفهان عرب و اصفهان امروز لفظی قدیمی است و به احتمال قریب به یقین کلمه ای پهلوی است و ریشه قدیمی تر از پهلوی آن مکشوف نیست. در عهد اشکانیان اصفهان مرکز و پایتخت یکی از ایالت های وسیعی بود که تحت فرمان ملوک اشکانی قرار داشت. در دوره ساسانیان، اصفهان محل سکونت و قلمرو و نفوذ، اسپوهران، یا اعضای هفت خانواده بزرگ ایرانی که مشاغل عمده و مناسب سلطنتی در اختیار داشتند، بود. بعد از اسلام، اصفهان مانند دیگر شهرهای ایران تا اوایل قرن چهارم تحت سلطه اعراب بود و در زمان منصور خلیفه عباسی، مورد توجه قرار گرفت وبه حاکم این شهر دستور داده شد در عمران و آبادانی آن کوشا باشد. در سال 319 هـ. ق مرداویج زیاری اصفهان را متصرف شد و آن را به پایتختی برگزید و جشن سده را هرچه باشکوه تر در این شهر برپا کرد. در سال 327 هـ. ق اصفهان به تصرف رکن‌الدوله دیلمی در آمد و آن را به پایتختی انتخاب کرد و اصفهان دوباره رونق خود را گرفت. در سال 443 هـ. ق اصفهان به دست طغرل پادشاه سلجوقی فتح شد. در سال 639 هـ.ق تحت سلطه مغولها قرار گرفت.پس از بازگشت سپاه مغول شهر اصفهان مجدداُ رونق یافت. سقوط شهر اصفهان و انقراض سلسله صفویه پس از 6 ماه محاصره به دست محمود افغان، انجام گرفت. با سقوط شهر اصفهان سلسله صفوی نیز منقرض شد و اصفهان دچار انحطاط شد. در دوران زندیه و قاجاریه پایتخت کشور به شیراز و تهران انتقال یافت در زمان قاجار پسر ناصرالدین شاه، ظل‌السطان زمین و مصالح و آثار تاریخی شهر را به مردم می فروخت و می خواست به هرترتیبی که شده مخارج قشون خود را که از واحدهای بسیار قوی و منظم کشور بود، تاْمین کند. از ویژگی های اقتصادی شهر اصفهان در دوره قاجار، درآمد ناچیز زمین و عدم امنیت ملاکین بود. در دوره پهلوی با توجه به شرایط تاریخی و جغرافیایی، شهر اصفهان موردتوجه قرار گرفت، دربازسازی آثار تاریخی آن کوشش هایی به عمل آمد و توسعه صنعتی شهر و منطقه آغاز شد. اصفهان یکی از شهرهای بزرگ و سیاحتی ایران است. • آرامگاه پیربکران، آرامگاه بابارکن الدین، آرامگاه باباقاسم، آرامگاه میرفندرسکی، آرامگاه شاهزادگان، آرامگاه واله، آرامگاه صائب تبریزی، آرامگاه همای شیرازی، آرامگاه مجلسی، آرامگاه میرعماد، گردشگاه وباغ های تاریخی چهارباغ، کاخ چهل ستون، کاخ هشت بهشت، عمارت عالی قاپو، منارجنبان، مناره باغ قوشخانه، مناره دارضیاء، تالاراشرف، مدرسه کاسه گران، مناره چهل دختران، مناره ساربان، مناره زیار، مناره راهروان، مدرسه شمس آباد، خانه امینیان، مناره مسجد علی، مناره بخت آغا، مناره غار، مناره مسجد شعیا، مناره گلدسته، مناره های مسجد شاه، مدرسه ملا عبدالله، مدرسه جده، مدرسه میرزا حسین، مدرسه نیماورد، مدرسه جلالیه، مدرسه بزرگ صدر، آرامگاه میرز ا رفیعا، آرامگاه میرمجدالدین، آرامگاه الراشد بالله، آرامگاه نظام الملک، آرامگاه شهشهان، آرامگاه خاتون آبادی، آرامگاه محمد جعفر، آرامگاه خوانساری، آرامگاه خواجه سعد، آرامگاه نصر آبادی، آرامگاه بخت آغا، قلعه فارفا آن، کاروان سرای مهیار، سردرخانقاه ابومسعود، سردرزاویه درب کوشک، سردر قیصریه، سردر مسجد جورجبر، سردرخانقاه نصرآباد، کتیبه مدرسه آقا کافور، کتبه مدرسه مریم بیگم، آتشگاه کوه سنگی، بازار اصفهان • آبشارشالورا، آبشارکردعلیا، چشمه آبمعد‌نی ورتون، زاینده رود، غارآهکی کلهرود، غار کوکولو، جلگه اصفهان، حیات وحش و منطقه حفاظت شده کلاه قاضی، در یاچه سد زاینده رود، سد چشمه مرغاب، باتلاق گاوخونی • مسجدامام، مسجدشیخ لطف الله، مسجدومناره برسیان، مسجد گار، مسجدسرخی، مسجدلنبان، مسجدرکن الملک، مسجدازیران، مسجدقطبیه، مسجد سین، مسجداشترجان، مسجدجارچی، مسجدایلچی، مسجد علی، مسجد الجاتو، مسجد رحیم خان، مسجد کاج، مسجد ذوالفقار، مسجد درب جوبار، مسجد باغ حاجی، مسجد آقا نور، مسجد ساروتقی، مسجد مصری، مسجد شفیعیه، مسجد حکیم، مسجد حاجی منوچهر، مسجد سلیمان بیک، مسجد شیخ علیخان، مسجد علی قلی آقا، مسجد مقصود بیک، مسجد علی نوش آباد، امامزاده اسماعیل، امامزاده جعفر، امامزاده ابراهیم، امامزاده هارون ولایت، بقعه ستی فاطمه، بقعه شاه سیدعلی اکبر، بقعه شاه رضا، امامزاده باقر، امامزاده زید، امامزاده درب امامف امامزاده شوری، امامزاده احمدف کلیسای بیت اللحم، کلیسای وانک، کلیسای هاکوپ، کلیسای گیورگ
اردستان مرکب از دو کلمه "ارد" به معنای مقدس و "ستان"‌ به معنی پسوند مکان است و به معنای "شهر مقدس" است. گویند چون زمین اردستان به سفیدی آرد است، آنجا را آردستان گفته اند. بنای این شهر را به دستان سام، پدر سام پهلوان نسبت می دهند و کلمه ادرستان را تحریف شده ” ارگ دستان “ می دانند. از بناهای تاریخی معروف این شهرستان مسجد جامع اردستان است که درزمان سلجوقیان ساخته شده است. اردستان امروزی شهری زیباست و معماری بومی جالب توجهی دارد. • آب انبار و مسجد آخوند، مقبره امیر اویس، دشت برخوار، مسجدجامع اردستان، مسجد آخوند، مسجد زواره، مسجد پامنار زواره، زینبیه قدمت تاریخی این شهر به زمان ساسانیان می رسد. کهن دژ که بر سرراه اصفهان قرار دارد، گویا پایتخت ساسانیان بوده است. کوه آتشگاه، منار جنبان و مسجدجامع خوزان از دیگر آثار قدیمی این ناحیه هستند. نام قدیمی این ناحیه "سده" بود که در زمان حکومت پهلوی به همایون شهر تبدیل شد وپس از انقلاب به خمینی شهر تغییر یافت. این شهرستان یکی از مناطق دیدنی و خوش آب وهوای غرب اصفهان است. بر اساس اسناد موجود، سابقه تاریخی آن به بیش از 1000 سال می رسد. خوانسار از زمان صفویه یکی ازمراکز بزرگ علمی بود و در مدرسه علوی آن از همان زمان تا کنون طلاب واهل علم مشغول تحصیل و کسب علم بوده اند و بسیاری از مراجع بزرگ نیز در آنجا تربیت شده اند. درباره وجه تسمیه سمیرم مطالب مختلفی نقل شده است. از همه معروف تر، گویند به علت آب وهوای سرد به این منطقه سمیران گفته اند که بعدها به سمیرم تبدیل شده و به معنای سردسیر است. این شهر یکی او ییلاقات استان اصفهان محسوب می شود و آبشار و چشمه های معروفی دارد.از مراکز دیدنی این شهر می توان به آتشدان سنگی اشاره کرد. این شهر که شهری بسیار قدیمی است در ابتدا "قمشه " نام داشت ولی بعدها به علت وجود مقبره شاهرضا (ع) به شهرضا معروف شد. درباره وجه تسمیه آن مطالب گوناگونی نقل شده است. بنا به عقیده بعضی از نویسندگان کلمه قمشه از دو کلمه " کوم "و "‌شه" به معنای شکارگاه تشکیل شده است. برخی نیز گفته اند که کلمه قمشه به معنی مکان آب خیز و پرقنات است. از آثار مهم این شهرستان، شبستان مسجد جامع است که از یادگارهای عهد سلجوقی است.غار شاه قنداب، بقعه شاه رضا، بقعه سیدعلی اکبر از مکان‌های دیدنی این شهر می‌باشد. فریدن در دوره هخامنشی "پرتیکان"‌ نام داشت و یکی او ایالات بزرگ آران بود که پس ازهجوم اسکندر مقدونی میدان تاخت و تاز یونانیان گردید و روبه ویرانی نهاد. بعضی از مورخان نیز این منطقه را به نام "پارتیاکن" نامیده اند. در زمان صفویه، عده ای از ارمنی ها و گرجی ها به این منطقه کوچانده شدند و درآن سکنی گزیدند. طبق مدارک تاریخی و جغرافیایی، این شهر بخشی از ناحیه "پرتیکان" است که شامل فریدن و فریدون شهر می شود. وجود سنگ قبرهای باستانی متعدد در مزرعه قهستان قدمت تاریخی آن را به چند هزار سال می رساند. این منطقه مرکز ییلاق عشایر طایفه چهار لنگ بختیاری است. نام قدیم فلاورجان "برزه " بر وزن لرزه بود که به معنی شاخ درخت وکشت و زراعت است و جمع آن "برزان" می باشد. این نام در تغییرات آوایی زبان فارسی به "ورجان" تبدیل شده است. به واسطه پلی که در زمان صفویان بر روی زاینده رود احداث شده به "پلاورجان" و سپس به فلاورجان معروف گردیدو امروزه نیز به همین نام معروف است. از مهم ترین بناهای تاریخی این شهرستان، بقعه پیکران و مسجد تاریخی روستا اشتر جان است. کاشان شهر زیبای کویری، شهر سنتهای اصیل را به نظاره می‌نشینیم به طبیعت زیبایش می‌نگریم که از یکسو پشت به کوههای سر به فلک کشیده دارد و از سوی دیگر به بی‌نهایت کویر.کاشان را مروارید کویر نیز می‌خوانند چرا که نشان از اصالت دارد و تاریخ شکوهمندش، پیوندی عمیق با تمدن هفت هزار ساله سیلک. اگر گاهی خشم طبیعت به ویرانیش کشانده و یا یورشهای تاراجگران و متجاوزان به تلی از خاک تبدیلش نموده ولی این ویرانی و سقوط دیری نپائیده، چرا که تلاش مردمانی را در پی داشته که همیشه استوار چون کوه، به عظمت و آبادی شهرشان برخاسته‌اند. اگر زمانی آتش بیداد تیمورها، ترکمنها و افاغنه خرمن هستی‌اش را سوخته، اما چون ققنوس دوباره سر از آتش برآورده. جوان‌تر و زیباتر. هر چند کاشان، شهری نشسته بر کرانه کویر است لیکن هرگز در برابر بادهای کویری و طوفانهای مهیب شنی جا خالی نکرده. نه از گرمای طاقت‌فرسای تابستان کویری بیم داشته و نه از سرمای سوزنده زمستان لرزه بر اندامش افتاده. چرا که فلسفه زندگیش بقاء و رنگ و بوئی دیگر دارد. دیوارهای خشتی، کوچه‌های پیچ در پیچ و بادگیرهای بلند و جذابش همه و همه نشان از استقامت دارند و پویائی در بافت سنتی‌اش همه زیبائی را می‌توان دید. هنر را، عاطفه را، غیرت و حمیت را، ایمان و اعتقاد را کاشان شهریست که نشانه‌های نبوغ معماری ایرانی در بناهای متعددد تاریخی‌اش متجلی شده. کاشان شهر مسجدهاست، شهر بقاع متبرکه، دیار گنبدهای فیروزه‌ای و گلدسته‌های بلند است، صحیفه‌ای گسترده از یادمانهای به یاد ماندنی از تاریخ و هنر ایران کاشان دارالمؤمنین است با مردمی نه از نسل پیشین، بلکه دل بسته به اعتقادات پیشینیان. کاشان مولد علما، فضلا و اولیاءالله است خطه بزرگانی که آوازه شهرتشان از دروازه‌های ایران گذشته و به اقصی نقاط گیتی رسیده کاشان مظهری از اصالت و زیبائی و هنر شرق است. کاشان شهر هنر و هنرمندان، شهر قالی، زری و مخمل، شهر قلمزنها و کاشی‌سازهاست و بالاخره.... کاشان در صفحات تاریخ ایران نامی زنده است و چهره امروزیش، چهره‌ای هماهنگ با تحولات سریع اجتماعی می‌باشد. وجود یکی از قدیمی تـرین مراکز تمدنهای کهن در حدفاصل بین کاشان و فین به نام تپه‌های سیلک نشان می‌دهد که حدود چهار هزار و پانصد ق.م. اقوامی که دارای تمدن قابل ملاحظه‌ای بوده‌اند و وسایل کار آنها را بیشتر سنگ و استخوان تشکیل می‌داده است، در این مکان مستقر شده‌اند. در چهار هزار و دویست ق.م. در وضع زندگی این مردم تغییری رخ داده و شکل و نوع و نقش و رنگ ظروف ساخته آنان به کلی تغییر یافته است. معلوم می‌شود که ساکنین اصلی منطقه مغلوب اقوام تازه‌واردی شده‌اند، که دارای مشخصات سفال قرمز رنگ، با نقش سیاه بوده‌اند. از این زمان تپه شمالی متروک و تپه جنوبی سیلک مورد استفاده قرار گرفته که معرف تمدنهای بعدی سیلک است. تمدن اقوام تپه‌سیلک در سه‌هزار و پانصد سال پیش مغلوب تمدن آریایی گردید که آثارشان در نقاط مختلف حفاری ظاهر گردیده است. از تاریخ کاشان در دوره هخامنشی، اطلاع زیادی در دست نیست لیکن کشف سکه‌های نقره‌ای متعلق به این دوره و همچنین سکه‌های یونانی مربوط به قرن ششم پیش از میلاد، در روستای مرق در سی کیلومتری کاشان نشانگر اعتبار و اهمیت این منطقه در آن دوران است از دوره ساسانی بقایای آتشکده‌های مهم و جالبی چون آتشکده نیاسر و آتشکده خرم دشت در اطراف کاشان باقی مانده که حاکی از توجهی است که شاهان ساسانی به این خطه داشته‌اند. علاوه بر آن طبق آنچه که از تاریخ اعثم کوفی مستفاد می‌گردد موید این امر است که کاشان در دوره ساسانی شهری بزرگ با امکانات اقتصادی زیاد بوده است. • خانه بروجردی‌ها، آرامگاه سهراب سپهری، آرامگاه باباافضل، آرامگاه محتشم کاشانی، آرامگاه فیض کاشانی، مدرسه آقا بزرگ، باغ و کاخ تاریخی فین، خانه طباطبایی، خانه عامری‌ها، خانه عباسیان، خانه صالحف مدرسه امام خمینی، منار زین‌الدین، مجموعه بابا ولی، مجموعه خان، مجموعه حاجی سید، آب انبار حاج صباغ، آرامگاه شاه عباس، آرامگاه ملا فتح الله، قلعه جلالیف روستای ابیانه، تپه‌های سیلک، روستای نیاسر، حمام عبدالرزاق خان، حمام مجموعه اردهال، حمام بازار، حمام و باغ فین، حمام سلطان میر احمد، کاروانسرای سن سن، کاروانسرای مرنجاب، آتشکده نیاسر گلپایگان از شهرهای قدیمی ایران است. در اواخر سلسله ساسانیان "گردپاذگان" نام داشت که معرب آن "جرج باذکان" و بعدها به "جرفاذقان" تبدیل شده است. عده ای از جغرافی دانان اسلامی، از جمله حمدالله مستوفی، نام آن را " گلبادگان" ضبط کرده اند که به معنی گل آبادگان است. از مهم ترین آثار تاریخی این شهرستان مسجدجامع است که از یادگارهای محمد بن ملکشاه سلجوقی (اوایل قرن ششم هجری) است. کتیبه های متعددی دارد. نائین از شهرهای بسیار قدیمی استان اصفهان است. در مورد نام نائین و وجه تسمیه آن می گویند که کلمه نائین از نی که یک گیاه باتلاقی است، گرفته شده است و هم چنین عده ای وجه تسمیه آن را در ارتباط با نام یکی از پسران نوح می دانند که گویا بانی شهر بوده است. نائین شهری جالب و دیدنی است و آثار تاریخی متعدد و زیبایی دارد. از آن جمله می‌توان به نارنج یا نارین قلعه، قلعه رستم بافران ، قلعه مخروبه نیستانک و مسجد جامع نایین اشاره کرد. ازپیشینه تاریخی نطنز، تا قبل از قرن هفتم هـ. ق اطلاعات مستند و مکتوبی در دست نیست. در نوشته های مورخان ، سیاحان و جغرافی دانان دوره های بعد از اسلام، به نام "نطنز " مختصر اشاراتی شده است و این شهر را ازنظر موقعیت طبیعی، ارتباطی وسوق الجیشی واجد اهمیت دانسته اند. آثار تاریخی کشف شده از نواحی مختلف شهرستان نیز اطلاعات دقیقی را در رابطه به قدمت آن بیان نمی کنند، ولی بقایای آتشکده، قلعه و کایزهای متروکه و بناهایی که گاه از زیر ریگ روان سربرون می آورند، تاریخ آن رابه پیش از اسلام می‌رساند. این منطقه به علت وضع جغرافیایی، تا حدی از یورش ها و خرابی های حمله مغول محفوظ مانده.در دوره مغول نطنز پناهگاه ومعبر فراریان بود و به علت وجود دو خانقاه معتبر عده ای از صوفیان و دراویش نامدار نیز در آن زندگی کرده اند. در زمان صفویه شاه عباس اول که نطنز شکارگاه و گردشگاه تابستانی او محسوب می شد, با احداث دو کاخ، آن را به صورت پایتخت تابستانی خود را آورد. توجه شاه عباس به حدی بود که نطنز را ولایت خاصه خود اعلام کرد. نطنز در سال 1336 هـ. ش از کاشان جدا و شهرستان مستقل اعلام شد و در محدوده سیاسی استان دوم قرار گرفت. گلابی این شهرستان به عنوان " تحفه نطنز " از شهرت زیادی برخوردار است. • مجموعه شیخ عبدالصمد، مقبره سید واقف، گنبد باز، آرامگاه میر احمد، قلعه وشاق، روستای تاریخی ابیانه، روستای تاریخی نطنز، کاروان سرای شاه عباسی (مرنجاب)، آتشکده ساسانی نطنز، دشت نطنز • مسجد جامع نطنز، مسجد عبدالصمد، مسجد جامع آفوشته، مسجد کوچه میر، امامزاده عبدالله، امامزاده بامیر، امامزاده آقاعلی عباس